Niettemin hebben de 14de-eeuwse Noordbrabantse notarissen, van wie velen niet „penes se", maar buitenshuis instrumenteerden 108), naar mijn weten slechts grossen nagelaten. Het is derhalve de vraag, of deze notarissen hun notities, concepten en minuten voor bewaring bestemden, zo ze die al hebben gemaakt.

Drie bewaardgebleven delen van Noordbrabantse notarissen uit de 15de eeuw bewijzen echter, dat sommigen van deze notarissen toen wel belang aan die bewaring hechtten, maar dat hun werkwijzen desondanks zeer verschillend waren. Mede door deze verschillen is het niet gemakkelijk voor de notariële archivalia de terminologie te gebruiken, die in de Handleiding voor het Ordenen en Beschrijven van Archieven door Muller, Feith en Fruin 109) wordt aanbevolen. Toch heb ik dit zoveel mogelijk getracht om tegemoet te komen aan de in § 84 van deze handleiding geuite wens: „dat men in verschillende inventarissen zoveel mogelijk dezelfde terminologie gebruike".

Zo heeft de Bossche secretaris Franco de Langhel in de schepenprotocollen uit het tijdvak 1475-1486 inschrijvingen als notaris ondertekend, die vermoedelijk evenals de secretariële inschrijvingen, waarin aanwijzingen voor de ingrossatoren voorkomen, als verkorte minuten moeten worden aangeduid en niet als afschriften van grossen 110). Walterus Ancelmy, die van 1490-1537 te Baarle, Geel en Ulicoten het deel voortzette, waarin Joannes de Dumo te Merxplas van 1446-1450 ongetekende, maar vermoedelijk eerst in het klad gemaakte volledige contexten inschreef, volgde daarentegen eerst het voorbeeld van De Dumo 111). Toen Ancelmy meer te instrumenteren kreeg, bekortte hij zijn een tijd lang ondertekende inschrijvingen echter zo, dat hun inhoud vermoedelijk niet groter was dan die van de op kladjes gemaakte notae, waarvan de bewaring in het plakkaat van 21 maart 1525 evenzeer was voorgeschreven als die van protocollen en registers 112), doch die

In de 16de eeuw waren de verschillen tussen de werkwijzen der Noordbrabantse notarissen niet kleiner dan in de 15de, want de verordening, die keizer Maximiliaan op 8 oktober 1512 voor de notarissen in het Duitse rijk uitvaardigde en waarin onder meer een vormvoorschrift voor de notariële akten voorkomt 116), werd in Noord-Brabant nagenoeg niet nageleefd.

Zo was de priester-notaris Cornelis Zeeuwen, die van 1539-1560 te Etten instrumenteerde, de enige mij bekende Noordbrabantse notaris, die er naar Frans voorbeeld zowel een deel met ondertekende concepten op nahield als een deel, waarin de teksten der uitgereikte akten volledig werden ingeschreven en ondertekend 117). Ook bij het laatstgenoemde deel is het dus de vraag, of het volgens § 85 van de Handleiding als protocol of register moet worden aangeduid, en in de tijd zelf werden de woorden protocol en register zowel voor het beworp- of conceptenboek gebruikt als voor het

In een plakkaat van 4 oktober 1540 werd voorgeschreven, dat alle notarissen ,,gehouden sullen wesen te maken goedt ende rechtvaardig registre ende protocolle van alle contracten, testamenten ende andere actens, die sij passeren ende ontfangen sullen ende deselve registreren bij ordere, dat sij die ontfangen sullen hebben ende gepasseert, ende in 't eynde van elk contract, testament off andere acte teekenen 't voorseyde register ende 't selve wel bewaeren om daertoe retours t'hebben, wanneer dat van node wesen sal 125)''. Dit voorschrift is echter maar door enkele Noord-

Nog meer overeenstemming vertonen deze archieven, nadat de minuutakten ook door de getuigen ondertekend werden. In 's-Hertogenbosch was dit reeds in 1581 het geval, doch in sommige andere Noordbrabantse plaatsen pas na hun verovering door de Staatsen. De grossen, die eerst van het signet en later slechts van de handtekening van de notaris werden voorzien, werden echter niet door de getuigen ondertekend.

Uit dit laatste zou men kunnen opmaken, zoals dit uit de Hollandse leerboeken werd gedaan 127), dat ook in Noord-Brabant het zwaartepunt van het instrument naar de minuut werd verplaatst. Bovendien werden in de 17de eeuw maatregelen genomen om de minuutakten beter te doen bewaren 128) en in 1740 werd, gelijk gemeld 129), een vaste standplaats van de notarissen in Staats-Brabant verlangd, zodat men hun minuutakten gemakkelijker terug kon vinden. Gezien echter artikel 1926 van ons Burgerlijk Wetboek, volgens hetwelk bij afwezigheid van de oorspronkelijke titel de grossen of eerst uitgegeven afschriften hetzelfde bewijs leveren, en artikel 38 van de wet op het notarisambt, volgens hetwelk van de zogenaamde brevetakten geen minuten behoeven te worden gemaakt, lijkt het mij voorzichtiger te beweren, dat de bewijskracht, die de minuut met haar naam van het concept heeft overgenomen, iets groter is dan die de grosse van oudsher heeft gehad.

De indices, die sommige notarissen vrijwillig op hun archivalia maakten, werden ten gevolge van de invoering der Franse wetgeving in 1811 vervangen door verplichte repertoires, waarvan volgens de Franse wet van 6 oktober 1791 jaarlijks een dubbel bij

Ter voorkoming van misverstanden dient vermeld, dat het woord protocol in notariële kringen niet, zoals het in § 85 van de Handleiding is omschreven, een deel met minuutakten aanduidt, maar alle minuutakten, repertoires en registers van een notaris, terwijl met de uitdrukking notarieel archief in deze kringen bovendien de andere ambtelijke stukken van een notaris, zoals ingekomen stukken worden bedoeld 130). Daarentegen heeft het woord grosse in genoemde kringen een engere betekenis dan de akte, die bestemd is om aan de partijen te worden uitgereikt. Dit woord wordt daar namelijk slechts gebruikt voor een afschrift in executoire vorm, waarvan de aanhef „Napoléon etc.", die in artikel 25 van de wet van 25 Ventóse an XI werd voorgeschreven, krachtens artikel 32 van het Besluit van de Souvereine Vorst van 11 december 1813 (Staatsblad no. 10) werd veranderd in „In naam der Hooge Overheid" en krachtens artikel 43 van de wet op het notarisambt in „In naam des Konings".

Deze grosse, waarvan volgens laatstgenoemd artikel één exemplaar aan iedere belanghebbende, deszelfs erfgenamen of rechtsverkrijgenden mag worden uitgereikt, en die ongevraagd slechts aan hypothecaire debiteuren wordt afgegeven 131), heeft blijkens artikel 1926 van het Burgerlijk Wetboek niet meer bewijskracht dan het eerste afschrift. Volgens artikel 40 van de wet op het notarisambt mogen namelijk naast genoemde grossen aan onmiddellijk belanghebbenden andere afschriften of uittreksels worden afgegeven.